Jacek Dukaj napisał nową powieść. „Imperium Chmur” ma być jak japońskie haiku z bohaterami „Lalki” Prusa

Nie sposób w ogóle zacząć rozmowy na temat nowej powieści Jacka Dukaja bez poruszenia kwestii jego fascynacji japońską kulturą i historią języka. „Imperium Chmur” nie oznacza bowiem tylko chęci nawiązania do tamtejszych tradycji, a raczej jest próbą napisania stricte japońskiej powieści przez Polaka. Nie mam najmniejszych wątpliwości, że z tego powodu w Stanach Zjednoczonych „Imperium Chmur” wywołałoby olbrzymie poruszenie i dyskusje na temat kulturowego zawłaszczenia (do czego na pewno przyczyniłoby się poparcie wyrażone przez pisarza w sprawie homofobicznego opowiadania „Dalian, będziesz poćwiartowany”).

Osobiście byłbym jednak niezwykle ostrożny z szafowaniem tego typu określeniami. W USA debata na ten temat czasem ociera się o absurd, bo przecież zawłaszczenie cudzego dorobku (w celu sparodiowania lub przejęcia bez uznania oryginalnego autorstwa) wiąże się z negatywnym stosunkiem do konkretnych grup etnicznych czy narodowościowych. A w nowej powieści Dukaja łatwo wyczuć olbrzymi szacunek i fascynację kulturą japońską. Znajdziemy tu też zapożyczenia z dorobku innych państw, co jest zgodne z rzeczywistym obrazem globalizacji, która wymieszała różnorodne osiągnięcia i pozbawiła narody zamkniętej, homogenicznej kultury. Temat takich właśnie przemian pojawia się zresztą w „Imperium Chmur”.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nowa mikropowieść autora „Lodu” nie jest utworem całkowicie nowym. Pierwotnie ukazała się w zbiorze opowiadań „Inne światy” inspirowanym twórczością malarską Jakuba Różalskiego i wydanym w 2018 roku. Wielu odbiorców tamtego dzieła było natomiast zdania, że „Imperium Chmur” nie do końca tam pasowały i wyrastały tak poziomem, jak i dbałością przygotowania ponad teksty innych autorów. Pisarz został za nie również wyróżniony Nagrodą Literacką im. Jerzego Żuławskiego. Wydawnictwo Literackie najwyraźniej zgodziło się z takimi ocenami i postanowiło wydać dzieło Dukaja jako osobną książkę.

Główną bohaterką „Imperium Chmur” jest japońska dziewczyna Kiyoko urodzona na początku epoki Meiji rozpoczynającej głębokie przemiany w życiu Japończyków i otwierającej ich cywilizację na wpływy zachodnie. Jacek Dukaj nie byłby jednak autorem fantastyki, gdyby nie wzmocnił tej historii elementami niemalże steampunkowymi, a zapożyczonymi właśnie od „Lalki”. Na początku powieści Stanisław Wokulski, emisariusz Kraju, Którego Nie Ma składa propozycję cesarzowi Mutsuhito i jego poplecznikom. W zamian za poparcie sprawy polskiej i rychłą wojnę z Rosją powierzy im niezwykły sekret doktora Geista – metal lżejszy od powietrza. W ukrytych stoczniach na Hokkaido pod kuratelą Juliana Ochodzkiego rozpoczyna się budowa podniebnych maszyn, które mają dać Japonii cywilizacyjną przewagę nad resztą świata.

Nadrzędnym celem tego dzieła jest bowiem stworzenie haiku prozą. W opublikowanym na końcu książki posłowiu o rodzeniu się znaczeń Jacek Dukaj wprost nazywa taki eksperyment „szlachetną formą literackiego seppuku” i trudno się z taką oceną nie zgodzić. Mimo to pisarz odważnie próbuje połączyć ze sobą sprzeczności: skrótowość haiku z rozwlekłością powieści oraz niedopowiedzenie i uczuciowość japońskiego języka z dosłownością Zachodu.

Uzewnętrznieniem tych zmagań jest właśnie historia Kiyoko, bohaterki jednocześnie skazanej na samotność i pragnącej samotności. Dukaj stara się pokazać prozę jej życia za pomocą urwanych zdarzeń, niejasnych symboli i ascetyzmu uczuć. Odwrotnością przyciągającą Kiyoko są dwaj synowie Ochockiego, którzy w imię honoru, ojczyzny, miłości i nienawiści decydują się na wielkie gesty, zmierzając wprost do samozagłady.

Dobrze obrazuje to Stanisław Wokulski pojawiający się na samym marginesie „Imperium Chmur”, zupełnie nieprzypominający siebie z powieści Prusa i sztucznie ulepiony przez Dukaja do akurat pasującej mu roli. Trochę po to, żeby udowodnić takie a nie inne nastawienie twórcy do roli jednostki w historii.

W ogólnym rozrachunku nijako wychodzą też elementy historii alternatywnej opartej na wynalezieniu latających maszyn opartych na metalu lżejszym od powietrza. Autor nie wychodzi poza absolutne minimum w opisie zmienionej pod wpływem tego odkrycia rzeczywistości politycznej i cywilizacyjnej. Koniec końców wszystko kończy się tutaj po myśli Japończyków, tak jakby technologia Geista nie miała oczywistych wad, a ludzkość nie była o krok od wynalezienia lotnictwa opartego na zasadach aerodynamiki.

Pierwsi dostrzegą w niej niezwykły kunszt, inteligentną problematykę i grupę młodych bohaterów, z którymi łatwo się utożsamić, choć żyli przed ponad stu laty. Drudzy z przekąsem dodadzą jednak, że „Imperium Chmur” momentami bywa przesadnie zakochane we własnej wzniosłości i inteligencji. A nawet najbardziej szlachetny eksperyment skazany na porażkę finalnie jest właśnie tym – porażką.

Wydaje mi się jednak, że warto zmierzyć się z nowym-starym dziełem Jacka Dukaja. Nie mam wątpliwości, że wielu czytelników odbije się od zastosowanej przez twórcę formy, a treść nie zadowoli ich potrzeb w pełni. Z pewnością będzie jednak wiele osób, które urzecze poetyckość prozy wzorowanej na haiku i dodatkowo wspomaganej ślicznymi ilustracjami Aleksandry Ukleji. Jacek Dukaj nie poszedł na skróty i nie poświęcił swojej wizji na ołtarzu większej otwartości na różne czytelnicze gusta. W dzisiejszych czasach warto pochwalić taką postawę, nawet jeśli na końcu oznacza ona książkę, od której odchodzi się z bardzo mieszanymi uczuciami.