„Błędy są wpisane w śledztwa”. Rozmawiamy z ekspertami o seryjnych mordercach z PRL-u

„Kryminalne śledztwa PRL” to nowy serial true crime przygotowany przez CBS Reality (premierowe odcinki we wtorki o 22:00). Celem twórców jest przedstawienie najciekawszych milicyjnych śledztw w sprawach brutalnych zbrodni z tytułowej epoki. W kolejnych odcinkach poznajemy historie m.in. Edmunda Kolanowskiego – „Nekrofila z Poznania”, który przyznał się do trzech morderstw i licznych profanacji zwłok, Stefana Rachubińskiego – zabójcy prostytutek zwanego „Potworem z Osielska”, czy Joachima Knychały – pięciokrotnego mordercy znanego jako „Wampir z Bytomia”. Słuchając opowieści na temat dochodzeń w ich sprawach, można pomyśleć, że to niemożliwe, żeby takie rzeczy miały miejsce na naszym podwórku. Podobne zbrodnie zwykle kojarzone są przecież ze Stanami Zjednoczonymi. A jednak. Wszystkie zdarzyły się w Polsce.

Autor podcastu „Kryminatorium” Marcin Myszka jest jednym z ekspertów wypowiadających się w programie. W tym, że te wszystkie sprawy działy się u nas, a nie gdzieś za oceanem, doszukuje się ich największej siły. Jak mówi:

Wszystkie omawiane w programie sprawy były głośne i żyła nimi cała Polska. Z dzisiejszej perspektywy nie jest jednak łatwo dotrzeć do faktów z nimi związanych, aby dobrze je przedstawić. Dla reportera specjalizującego się w historii PRL i autora m.in. „Wampira z Zagłębia” czy „Czarnej wołgi. Kryminalnej historii PRL” Przemysława Semczuka, który również występuje w serialu w roli eksperta, reasearch zaczyna się od sięgania do źródeł pokroju protokołów z przesłuchań świadków, ofiar bądź podejrzanych:

Skoro źródła nie zawsze są wystarczające i brakuje w nich kluczowych kontekstów, warto dotrzeć do osób powiązanych ze sprawą. A i to nie jest łatwe. Wymaga tak naprawdę mrówczej pracy. Myszka wspomina, że osoby pracujące przy „Kryminalnych śledztwach PRL” dzwoniły do najstarszych osób z danego regionu albo tamtejszych historyków. Wypytywały je, czy być może kojarzą kogoś, z kim warto byłoby porozmawiać. Samemu podcasterowi nieraz zdarzało się chodzić po prostu od drzwi do drzwi i wypytywać mieszkańców rejonu, w którym interesująca go zbrodnia miała miejsce. Odnalezienie świadków jest bardzo trudne i czasochłonne. Ale na pewno warte zachodu.

Ze względu na trudność w dotarciu do prawdy dawne śledztwa kryminalne kryją w sobie tajemnice dotąd niezgłębione. W pierwszym odcinku „Kryminalnych śledztw PRL” poruszany był temat Edmunda Kolanowskiego, o którym Michał Larek i Waldemar Ciszak napisali książkę „Martwe ciała”, a Myszka opowiadał w swoim podcaście. Mimo to okazuje się, że nie wszystko zostało w tej kwestii powiedziane.

Podczas rozmów ze świadkami spraw sprzed kilku dekad należy jednak zawsze brać pod uwagę wiele zmiennych. Jako jedną z nich Semczuk wskazuje naturę naszej pamięci – po dekadach od jakiegoś zdarzenia, wspomnienia z nim powiązane się zacierają albo nawet się zmieniają.

Myszka zaznacza, że dotarcie do faktów i świadków związanych ze współczesnymi sprawami jest o wiele łatwiejsze. Kiedyś śledztwa wyglądały zupełnie inaczej. Dzisiaj są komputery, akta są digitalizowane, w czasach PRL-u nie było takich możliwości, dlatego też techniki śledcze znacząco różniły się od tych aktualnych. Najdosadniejszym przykładem tego jest sposób badania odcisków palców. Współcześnie algorytm w ciągu jednej chwili powie nam, czy w rejestrze znajduje się już ktoś z takimi samymi liniami papilarnymi. Przed dekadami trzeba było ślady porównywać ręcznie i potrafiło to trwać nawet tygodniami.

Jednym z ważniejszych elementów śledztwa w tych najtrudniejszych sprawach była metoda, którą na mniejszą skalę stosuje się również dzisiaj. Kiedy policja nie mogła trafić na trop podejrzanego, za pośrednictwem prasy często prosiła społeczeństwo o pomoc. Dzięki temu udawało się schwytać niebezpiecznych przestępców. Jak mówi Myszka:

Chociaż w czasach PRL milicja miała ograniczone możliwości, to jednak zgodnie ze słowami Semczuka jej skuteczność była bardzo wysoka. Brak dzisiejszej technologii nadrabiano metodami ilościowymi. Dlatego nieraz popełniano błędy, ale nie można mieć o to do służb pretensji. Śledztwa, tak jak obecnie, opierały się na pewnych założeniach. Stawiano hipotezy, do których badania oddelegowanych było kilkoro oficerów.

Oglądając „Kryminalne śledztwa PRL” może się wydawać, że w tytułowej epoce mieliśmy do czynienia z wysypem seryjnych zabójców. Dzisiaj rzadko się słyszy o podobnych przestępcach. Myszka zastanawia się czasem, z czego to wynika. Według niego może być tak, że takie osoby ciągle działają, tylko policja nie jest w stanie połączyć ze sobą danych zdarzeń, dlatego ich sprawca pozostaje na wolności. Semczuk również zauważa taką możliwość, ale zwraca również uwagę na fakt, że przestępcy są dzisiaj łapani o wiele szybciej niż kiedyś i nie mają szans na zamordowanie kolejnych osób:

Kiedy porównuje się dawne techniki śledcze z dzisiejszymi, może się wydawać, że przestępcy mieli ułatwione zadanie – nie było współczesnej technologii, nie było monitoringu. Trudno jednak upatrywać się tu mniejszej liczby seryjnych morderców. Tego typu przestępcy nie myślą bowiem racjonalnie. Jak twierdzi Semczuk, nie są piekielnie inteligentnymi Hannibalami Lecterami, którzy planują każdy swój ruch. Oni działają pod wpływem impulsu i jedni miewają więcej szczęścia niż drudzy.

Niezależnie od kontekstu historycznego ich ujęcie nie jest łatwe. Seryjne zabójstwa są najtrudniejszymi do wykrycia, ponieważ nie znajdziemy w nich motywów łączących sprawcę z ofiarą. Zgodnie ze słowami Semczuka, jakby normalny człowiek zobaczył za dużo krwi to albo by zemdlał, albo zwymiotował. Nie jesteśmy w stanie sobie wyobrazić, że kogoś podnieca roztrzaskiwanie kobiecie głowy siekierą. Nigdy nie będziemy w stanie ich zrozumieć, ale ich historie niezmiennie nas fascynują. Dowodzi tego popularność gatunku true crime. Jego fenomenu Myszka doszukuje się w naturze tych opowieści i coraz większej ich liczbie:

Premierowe odcinki serii „Kryminalne śledztwa PRL” w każdy wtorek o 22:00 na kanale CBS Reality. Najbliższy odcinek (17 sierpnia), w którym w roli ekspertów występują m.in. Marcin Myszka i Przemysław Semczuk, poświęcony jest Joachimowi Knychale.